بسم اله الرحمن رحیم 1
خداوندا توراشکر وسپاس گزارم وفقط هدایت تورا هدایت میدانم وکتاب تورا مبارک وجامع وخیرخواه خود میدانم . درود وسلام
بر بندگان برتر حق حضرت محمد ( ص) وخاندان پاک وهمه یاران اوباد .
خواننده گرامی میخواهم بعرض برسانم جهانی را که در آن زندگی می کنیم هر کس در آن جویای سعادت وخوشبختی است اما با وجود پیشرفت علم وتکنولوژی چرا ناآرامی های روحی وروانی در حال افزایش است چراسردر گمی وافسردگی انسانها افزوده میشود باید گفت که انسان از دو دوبعد مرکب است جسم وروح جسم از خاک آفریده شده است ونیاز هایش از اشیا ٍ خاکی تامین میگردد اما روح از عالم بالاست
درمان واقعی ووسیله آرامش حقیقی آن نیز از ملع اعلا باید جست .
خداوند کریم وحکیم برای سعادت همه جانبه بشر مخصوصاً تامین نیازهای روحی انسان قرآن مجید را نازل فرمود وبشریت رابه فهمیدن و
تدبر وعمل کردن به آن تعالیم حیات بخش آن فرا خوانده است چنانچه میفرماید این قرآن مردم را به راهی رهنمون میکند که
مستقیم ترین راهها برای رسیدن به سعادت دنیا وآخرت است .
یکی از راههای آشنایی با تعالیم دینی مکتب حیات بخش اسلام اصلاح از بایدها ونبایدها ی اخلاقی است وآشنایی با تاریخ وعملکرد
گذشتگان است که میتوان از تاریخ پند گرفت لذ ا جهت هدایت نمودن بشریت انسانهای معتقد به کلام خدا ودستورات دینی
ازجان ومال گذشتند تا درخت اسلام را هرچه بیشتر بارور نمایند که تاسیس مساجد را که یکی از رکن رکین آئین مقدس اسلام و
مفهوم آیه شریفه( انما یعمر مساجد الله من آمن بالله ...الخ )ازاین موارد میباشد .
خوش تر آن باشد که سردلبران : گفته آید در حدیث دیگران
قصه هاوداستانهای شایستگان راه خدا وپندهای آگاهان ونیک رفتاردر دل انسانها بیشترین وبهترین اثر را دارد لذا روی همین
اصل حقیقی اقدام به گرد آوری آثار تاریخی مسجد مبارکه دارالامان یاوالی که یکی از مهمترین آثارتاریخی شهرسنندج میباشد وحدود
154 سال است وسیله متولیان شرعی وقانونی اداره شده بعرض برسانم .
2
در اینجالازم میدانم از بزرگ مردتاریخ شهرمان مرحوم امان ا.. خان دوم غلام شان خان اردلان شیهر به ضفرالملک این شاه زاده ایرانی کرد
واقدامات آن مرحوم در مورد ساخت مسجد مبارکه دارالامان یا والی وموقوفات اختصاص یافته مربوط به مسجد بپردازم
امان ا.....خان د وم یا ثانی غلام شاخان شهیر به ظفرالملک
امان ا...خان دوم غلام شاخان فرزند خسروخان ناکام ونوه مرحوم امان ا... خان اول وبانی ساخت مسجد دارالامان ویاوالی سنندج میباشد وشرح حال وحکمرانی این بزرگ مرد تاریخ کردستان بشرح زیر بعرض خوانندگان گرامی میرسد .
درسال 1232 ه ق برابربا 1190 هجری شمسی امان ا... خان اول با تحف وهدایائی فراوان به دربارفتحعلی شاه قاجارشرفیاب میشوند بیش ازبیش مشمول عنایات ملوکانه قرارمیگیرد ازخدمات بعمل آمده وسیله والی ولایت کردستان تقدیر وقدردانی بعمل میاید .
پس ازچند روز دریک جلسه خصوصی ازشاه تمنی میکند که خسروخان پسرش را درسلک خاصان خود قراردهد ودخترش حسنی جهان خانم را به عقد وازدواج اودرآورد شاه ازاین پیشنهاد اظهار مسرت مینماید وملتمس اورا میپذیرد اما انجام این عقد وعروسی را به بعد موکول میکند .
امان ا..خان پس ازچندروز که بعنوان مهمان درکاخ فتحعلی شاه حضورداشته ازحضور مرخص باهمراهان وخاصان به عزم کردستان
رهسپار میشوند درمراجعت درگیر اختلافات داخلی وجنگهای داخلی میشوند وازدواج خسروخان وحسنی جهان خانم یکسال به تاخیر میافتد . در
سال 1233یکسال پس از خواستگاری به امرفتحعلی شاه قاجار امان ا..خان والی کردستان باجمعی ازاعضا خانواده وخاصان راهی تهران
میشوند تامراسم عقد وعروسی شاهزاده خانم رابرای خسروخان پسر ش را راه بیندازد عده ای ازعلما وشراف ورجال سرشناسسنندج باگروهی ازخوانین محترمه آن دیار دراین جشن بزرگ شرکت داشتند .
شرح حکمرانی امان ا...خانثانی شهیر به غلام شاخان فرزند خسروخان ناکام ملقب به ضیا الملک
غلام شاخان درسال 1265ه ق رسما ازطرف ناصرالدین شاه قاجار بعنوان والی کردستان منصوب پس ازسروسامان دادن مشکلات داخلی وسرکوب اشرار بفکر سازندگی افتاده یکی ازاقدامات این والی خیراندیش تاسیس وساخت بنای مسجد مبارکه دارالا مان یاوالی درسال 1268ه ق برابربا 1226 هجری شمسی درمحل فعلی یباشد. ( حدیقه ناصریه ) بنای مسجدبعلت طرح کشیدن خیابان فردوسی فعلی نصفی ازساختمان مسجد وحجرات طلاب وسرویس بهداشتی عمومی درمسیر خیابان قرارگرفته وخراب میشود امتداد دیوار مسجد ودروازه عبور درداخل کوچه سبزی فروشان یابازاروالی بوده که بعلت تقاطع خیابان به
3
وضعیت فعلی درآمده ودکاکین دوطرف خیابان که متعلق به مسجد میباشد پس ازاجرا طرح وسیله متولیان شرعی وقانونی بنا گردریده . (صفحه 447آئینه سنندج) که درصفحات بعد مفصلا به شرح آ ن می پردازیم .3 درسال 1278 قمری مرحوم غلام شاخان شهیر به ظفرالملک اقدام به انشا((وقف نامه ده ماده ای)) خود که درصفحات بعد عینا ازنظر خوانندگان
محترم میگذرد . (( متن وقف نامه ده ماده ای غلام شاخان والی ولایت کردستان شهیر به ظفرالملک ))
تفصیل موقوفات معینه سر کار کثیر الاقتدار ربنالهل پناه جلالت دستگاه منبع عدالت واحسان منشا سخاوت وامان فخر الولاه امان ا... خان والی ولایت کردستان بقرار تفضیل ذیل است که وقفیت آنها بقرار قواعد شرعیه جریان یافته است
1( شش دانگ قریه خلیفه ترخان) که از عالیجاه مقرب الخاقان خسروخان وعالیحضرت حاج اسد ا... همدانی انتقال یافته به موقوفه مسجد ومدرسه احداثی خودش به دارالامان معین فرمودند .
2(باغ وزمین مزرعه حاجی آباد ) که از مالکین آن انتقال یافته ایضا ً بر مسجد مبارکه دارالامان وقف فرمودند ششدانگ امضا ومهر
3(قریه پیر مقداد سوای جای یکزوج زمین موقوفه خاص ) که از سکنه آنجا وورثه امام ویردی بیگ وغیره هم انتقال یافته وبموقوفه حضرت سیدالشهدا علیه اسلام مقرر فرمود ند شش دانگ .4( باغ وآب وزمین جعفر آباد) که از مالکین آن به مالکیت سر کار عالی والی برقرارشده وبموقوفه حضرت سید الشهداعلیه السلام ایضامعین فرمودند
3 دانگ .
5( دو رشته قنات مثتحدثه) سر کار عالی والی واقعه در اعلی غربی قصبه باستثناآب خانه هایی که سر کار عالی به صاحبان آنها در بالای مسجددستخط مرحمت فرموده اند بانضمام دو قطعه باغ کهزاد باستقلال متصل بهم که قنات در میان آنها واقع است از طرف تمام ورثه ضمیمه موقوفات سرکار عالی شد ششدانگ .
6(باغ وزمین چهار باغ ) در جنب باغ گلشن در پایین وطرف شرقی قصبه که مالکیت سرکار عالی والی برقرار است ایضا ضمیمه موقوفات دارالامان فرمودند
7 (شش دانگ از قریه قوچاق وکانی شیرین) که از عالیشان خسرو بیگ انتقال یا فته وبموقوفه مرقد پیر عمر ابن علی رضوان اله علیها مقرر فرمودند شش دانگ .
نظارت وتولیت آنهارا که درید اختیار وتسلط خودشانبود ودرتعین تولیت آنها مختار بودند مادام الحیا ت درتحت اختیارخود .
وبعد ازآن بجناب فضائل آداب ملا احمد ملاباشی ( صدیقی ) ومتولی باشی کل موقوفجات کردستان واولاد واعقاب ذکور ایشان الی یتناسلو بشرط کفایت ودرایت درپرستاری ونگهداری اعیان موقوفا رجوع وبرقرار فرمودند .که حاصل آنهارا پس ازوضع ده یک ونیم حق التولیه هرکدام به مصرف معینه خود بطریق الاهم وفالاهم ومصلحت وقف وکمال دیانت وامانت را درپرستاری ونگهداری کل موقوفات معینه مرعی دارند وهیچ کس را تغیر وتبدیل درموقوفات مرقومه وتولیت ونظارت مطابقتفصیل فوق را نداشته وندارد . فانما اثمه علی الذین یبدلونه .
( تحریر فی شهر صفرالمظفر 1278 قمری ( محمد بن امام الدین )
4
دراواخر سال یکهزارودویست وهشتادوسه غلام شاخان والی پس ازتحصیل اجازه دیوانیان به طهران روان شدند والی پس ازیک ماه درتهران به مرض صعب العلاجی دچار میگرددحکیم( طولوزان فرنگی) که حکیم باشی مخصوص دربارایران بود به معالجه اش اقدام نمود پس ازبهبودی به کردستان مراجعه بعد ازمدتی مرض والی عود نمود درظره رووزسه شنبه نهم شهرجمادی الثانیه هزارودویست وهشتاد وچهار رخت ازاین دارفانی به سرای جاودانی کشید وبه رحمت ایزدی پیوست . انالله واناالیه راجعون. یادش گرامی راهش پررهروباد.
این امان ا... خان والی چون درحرم سرای خاقان مغفور تولد یافته بود . آن خاقان جنت امکان گوش اورا سوراخ وحلقه غلامی رادرآن کشیده به غلام
شاخان لقب داده این است هم اورا امان ا...خان وهم غلام شاخان گویند سه پسر وسه دختر ازاو بجای ماند.
( حدقه ناصری به تصیح محمد رئوف توکلی )
جایگاه مسجد دربین مسلمانانمسجد نخستین جایگاه دانش دراوائل عصراسلامی بود درآنجا مسلمانان اصول دین ومقدمات اسلام را فرامیگرفتند . حضرت پیامبر (ص)
نخستین مسجد خودرا درمدینه ساخت تاجائی برای نماز وکانونی برای آموختن ویاددادن اصول وریشه های دین اسلام به مردم قرارداد .
قرآن کریم به روشنی میگوید که ازکارهای واجب پیامبر ( ص )آموزش مردم است مساجد به روزگار پیامبر وخلفای راشدین کانون های اخلاقی وآموزشی بودند یاران وصحابه پس ازپیامبر به فرادادن وتفهیم شئون دین به مسلمانان میپرداختند وبه پرسشهای مردم پاسخ میگفتند مسجد تنها به وعظ وراهنمائی وتفسیر قرآن وآموختن وخواندن ونوشتن به باسوادان ومانند آن محدود نگردید بلکه دانشهای فراوان ونوظهوری که دراسلام پس ازکشور گشائی های بزرگ که روزگارخلفای راشدین وامویان پایان یافت راهی مسجد گردیدند ودرکنار دانشهای دینی تعلیم میشدند . قضات جلسا ت خودرا درغرفه های مسجد تشکیل میدادند . همچنین حدیث دانان درمساجد جلسه های خودرا برای بازگوئی حدیث برپامیداشتندبدینوسیله مسجد به تمام معنا جایگاهی برای درس گردید درآنجا مردم خواندن ونوشتن میاموختند وباقرا« وتفسیر آن آشنا میشدند
وزبان عربی وشعر فرا میگرفتند درمساجد اندیشمندانی ازپیشوایان علم کلام حضور داشتند .
مساجد مدرسه هائی بودند که دانشمندانی بزرگ همچون ( مالک بن انس ) دانش را درمسجد فراگرفت وبه جهان اسلام عرضه نمود .
5
( ابوحنیفه ) درمسجد های کوفه ومساجد بغداد پرورش یافت . وشافعی درمسجد فسطا ط ازنخستین شهرهای مسلمانان درمصراست که عمروعاص ( 639)آنرا ساخت محل آن بین قاهره ومصرباستان است (واحمد بن حنبل ) درمساجد بغداد پرورش یافت .برای نمونه مسجد نبوی درمدینه مسجد جامع بصره .مسجد الاقصی دربیت المقدس مسجد جامع اموی دردمشق .مسجدجامع بن طولون درقطائعوجامع الازهردرقاهره یاد کرد .
درهرمسجدی کتابخانهای بزرگ متصل بود کتابهای زیادی درعلوم وهنرها وفنون گوناگون وجوداشت این کتابها معمولا وقف مساجد بودند ودست به دست نمیشدند بدینگونه ازروزگار پیامبر (ص ) تاسده چهارم هجری ،مسجد دگرگونی و گسترش یافت و رسالت خود را در انتشار اعتقاد اسلامی و دمیدن روح رزمی در رزمندگان و آماده ساختن آنان برای دفاع از میهن اسلامی انجام داد بدین ترتیب پیروزی مهمی در فرهنگ اسلامی بدست آورد و به تدریج گسترش یافت ، بنابراین جایگاه انتشار دانش و فرهنگ در جهان اسلام مسجد بود ، در آنجا نخستینپیش آهنگان از بزرگ دانشمندان مسلمان و حقوقدانان و فقها تربیت شدند و دانش آموختند .
( منبع : کتاب پیشینه آموزش و پرورش در کردستان ، تالیف سید عبدالحمید حیرت سجادی )
مسجد والی: این مسجد که نام دیگرش دارالامان میباشد قبل از1347و ایجاد خیابان فردوسی حیا ط آن تاجلوبازاروالی فعلی امتداد داشته ودرواقع کف خیابان فعلی وپیاده روهای آن حیاط مسجد والی بوده وحض بزرگ دروسط حیاط وسیع آن قرارداشته است این مسجد که دارای یک شبستان وایوان عظیم جلو آن وسه بالاخانه دردوطرف ایوان میباشد وقبل ازخیابان کشی دارای دوازده حجره جهت تدریس طلاب بوده است مسجد والی را درسال 1268قمری امان ا...خان ملقب به غلام شاخان والی پسرخسروخان ناکام پسرامان ا..خان والی بزرگ بانی مسجد جامع ساخته است .شبستان این مسجد ازسال 1268 تاکنون که 1401هجری است هیچگاه فرش نشده ودرداخل شبستان آن هیچگاه جماعتی به قصد نمازجماعت تشکیل نگردیده است همیشه متروک نه فرشی ونه جانمازی ونه بخاری به داخل شبستان راه نیافته درزمان کودکی وتحصیلات من که مقارن بود باسال 1315تا1319 خورشیدی دراین محل غرفه های پیش آهنگی تشکیل میدادند وشبستان مسجد نمایشگاه صنایع دستی پیشاهنگان شده بود یکبار هم ازدانش آموزان کلاس پنجم ابتدائی امتحانات نهائی میگرفتندبدین معنی که تمام شاگردان کلاس پنجم ابتدائی کلیه مدارس پسرانه ودخترانه میبایستی دراین شبستان مسجد والی جمع شوند وامتحان آخرسال را طبق یک شرایط ویک سئوال بدهند وهمچنین بود که درباره کلاس ششمی ها ی ابتدائی اجرامیشد وهرکس که گواهینامه یک لاطبق ششم ا بتدائی را میگرفت نیمه راه تحصیل را طی کرده بود ومیتوانست از مزایا ی قانونی این گواهینامه ششم ابتدائی استفاده کند ومیتوانست باهمین تصدیق ششم ابتدائی درادارات دولتی استخدام شد ووبدانشکده افسری راه یافت تعداد شاگردان کلاس پنجم یا ششم ابتدائی تمام مدارس که دراین شبستان مسجد والی برای امتحانات نهائی جمع میشدند از یکصد وپنجاه نفر تجاوز نمیکرد باری درهمین سال
6
های 1315تا1320تابلوئی برسردروردی مسجدوالی نصب شده بود که درآ ن نوشته بود جایگاه سخن رانی بدین معنی که بری سالن تشکیل اجتماعات ادارات دولتی وفرمانداری جائی بهتر از شبستان مسجد والی نیافته بودندبهمین جهت نیمکت وصندلی فراوانی درمتن شبستان قرار داده بودند حدود سال های 1338پنجره وشیشه ای برای ایوان شرقی درست کردند که اقلا این مسجد برای نماز جماعت محل مناسبی داشته باشد وآن عبارت شد از ایوان مسجد والی سال /1330
خیابان فردوسی که روبه میدان اقبال امتداد یافت بوسیله پل بزرگ به آن طرف خیابان متصل گردید وخیابان ناصرخسرو فرعی شد لذا دکان های موقوفه مسجد والی هم باز سازی شد وبصورت کنونی درآمد درسال 1366روکاری کاشی این مسجد توسطآقای احمد (حاجی خان ) قوام جوانرودی تولیت مسجد انجام ومفروش شد حال حاضر مسجد والی صاحب دلسوزی پیداکرده وجمهوری اسلامی است ومسجدی عالی شده است وشبستان مفروش گردیده . (آئینه سنندج صفحه 447)همانگونه که دروقف نام شهرصفرالمظفر 1278 قمری مرحوم والی قید گرد یده بود و بعدازآن به جناب فضائل آداب حاج ملا احمد ملا باشی متولی باشی کل موقوفجات کردستان واولاد واعقاب ذکور ایشان الی مایتناسلو به شرط داشتن درایت وکفایت وامانت درنگهداری اعیان موقوفه و اداره مسجد را عهده دارشوند. پس ازفوت والی عملا مسئو لیت متولی نسبت به رتق وفتق موقوفات وتعمیرات وآماده سازی مسجد مبارکه دارالامانیا ( والی )شروع میگردد . حال جادارد که به شرح زندگانی مرحوم نصیرالاسلام جاج ملااحمد ملاباشی متولی باشی کل موقوفجات کردستان وزادگاهش وچگونگی
تحصیل ومحلهائی که تحصیلات خودرا به اتمام رسانید ومشاغل این بزرگ مرد تاریخ کردستان بپردازیم .
مرحوم ملا احمد صدیقی فرزند مرحوم ملاعبداله ساکن روستای کلاش که یکی ازروستاهای اطراف جوانرود میباشد دیده به جهان گشود .مرحوم ملاعبداله که خود امام جماعت ومدرس مدرسه علوم دینی روستا و یکی ازمدرسین بلند پایه آن زمان بوده درمسجد روستای کلاش شاگردان زیادی راازنوباوگان منطقه جوانرود وثلاث باوجانی وروستاهای اطراف جوانرود وپاوه را تربیت و به مراحل بالای علمی رسانده اند مرحوم ملااحمد درخدمت پدر بزرگوارش تحصیلات اولیه خودرا شروع سپس جهت تکمیل وفراگیری علوم هیئت وریاضی وسایرعلوم راهی کردستان عراق میگردد ومدت چندسال درآن دیار به تحصیل علم پرداخته وازمحضر اساتید بلند پایه آن زمان بهره کافی ووافی را میبرد پس ازچند سال تلاش وکوشش بی وقفه به مراحل بالای علوم دست یافته بعنوان مدرس دردیاربکر عراق بکارمشغول میشودشاگردان زیادی درمحضرشان کسب فیض مینمایند سپس راهی وطن میگردد مدتی را درشهرستان جوانرود بوده سپس بهشهرسنندج عزیمت وازمحضر اساتیدبزرگ
7
مدتی کسب فیض نموده ومدتی رادرمسجد جامع سکنی گزیده وبعنوان مدرس دروس ریاضی وهیئت وفلسفه وسایردروس متداوله فعالیت مینماید درمسجد جامع سنندج سکنی میگزیند وبعنوان مدرس شروع بکارمینماید درحین تدریس ورسیدگ
نظرات شما عزیزان: